Tercüme ve Şerh Ne Demek? Toplumsal Cinsiyet, Çeşitlilik ve Adalet Perspektifinden
Bir metni başka bir dile taşırken ya da bir klasiği satır satır açarken, yalnızca kelimelerle değil, insanların hayatlarıyla da temas ediyoruz. Bu yazıyı; dilin yaralayıcı olabildiğini, aynı zamanda iyileştirici bir köprü kurabildiğini bilen herkese, birlikte düşünmeye çağıran bir selamla başlatmak istiyorum. “Tercüme” (çeviri) ve “şerh” (açıklayıcı yorum) kavramlarını, toplumsal cinsiyet, çeşitlilik ve sosyal adalet gibi dinamiklerin ışığında, sıcak ama eleştirel bir gözle konuşalım.
Tercüme Nedir? Sadece Diller Arası Değil, Güç İlişkileri Arası Bir Geçiş
Tercüme, bir metnin anlamını başka bir dile aktarırken kültürler arası bağ kurma işidir. Ancak mesele, “doğru kelimeyi bulma” kadar, kimin sesi nasıl duyuluyor sorusudur. Feminist çeviri çalışmaları, çevrinin nötr olmadığını; sözcük seçimlerinin toplumsal cinsiyet rollerini pekiştirebileceğini ya da onları dönüştürebileceğini gösterir. Örneğin, cinsiyetçi deyimlerin birebir taşınması baskıcı kalıpları yeniden üretirken; kapsayıcı karşılıklar seçmek, metni yalnızca anlaşılır değil, adil de kılar. Çevirmen, metnin görünen anlamının yanında, saklı güç ilişkilerini de taşır: merkezin periferiyi nasıl gördüğü, kimlerin “ev sahibi” kimlerin “konuk” sayıldığı gibi.
Şerh Nedir? Metni Açmak, Yorumu Sorumlulukla Taşımak
Şerh, bir metni açıklama, bağlamlandırma ve yorumlama işidir. Osmanlı-Türk entelektüel geleneğinde şerhler, metinlerin çok katmanlı anlamlarını görünür kılar; kavramları açar, tarihsel bağlamı taşır. Bugün şerh, sadece “ne denmiş?” sorusuna değil, “kime, hangi koşullarda denmiş?” sorusuna da yanıt arar. Klasik bir şiirin cinsiyet rolleri, sınıfsal imalar veya etnik kimliklere dair ima ettiği şeyler, şerhin sorumluluğunda görünür hâle gelir. Böylece şerh, metni yüceltmenin ötesine geçip, onu demokratikleştiren bir okuma pratiğine dönüşür.
Toplumsal Cinsiyet Merceği: Farklı Yaklaşımlar, Ortak Masada Buluşur
Kültürel tartışmalarda sıkça gözlenen bir şey var: Bazı kişiler, empatiyi ve ilişkisel dili öne çıkarır; bazıları ise yapı, çözüm ve sistematikliği. Toplumsal gözlemler, kadınların deneyimi merkezleyen, empati yoğun anlatılara daha fazla alan açtığını; erkeklerin ise çözüm adımlarını, ölçülebilirliği ve analitik çerçeveyi öne çektiğini işaret edebilir. Yine de bu eğilimler, doğuştan gelen “öz” değil; öğrenilmiş roller, sosyal beklentiler ve deneyimlerle iç içedir. Önemli olan, tek bir üslubun “doğru” sayılmaması ve herkesin güçlü yanını ortak üretime katabilmesidir. Tercüme ve şerh ekiplerinde empatiyi yükselten seslerle, sistematikliği güçlendiren seslerin birlikte çalışması, daha adil, daha okunabilir sonuçlar doğurur.
Dil, Temsil ve Erişim: Çeşitlilik İçin Tercüme ve Şerh Nasıl Çalışır?
Görünmez Olanı Görünür Kılmak: Çeviride yerel ağızlar, göçmen toplulukların dili veya LGBTQIA+ terminolojisi gibi unsurlar sıklıkla “düzeltilir” ya da törpülenir. Oysa şerh, bu tercihin politik etkisini görünür kılar: Hangi kelimeyi neden “yumuşattık”? Hangi kimlikleri geri plana attık?
Çapraz Adalet: Sadece cinsiyet değil; sınıf, etnisite, engellilik gibi kesişen kimlikler de temsil sorununu belirler. Tercüman, örneğin işçi sınıfı bir kadının sesini “edebi” kılmak adına sterilize ederse, deneyimi silikleştirebilir. Şerh, bu kaybı not düşerek okura başka bir okuma anahtarı sunar.
Erişilebilirlik: Açıklayıcı dipnotlar, görsel açıklamalar ve sadeleştirici şerhler; okuma güçlüğü yaşayan, teknik dile aşina olmayan veya farklı bilişsel ihtiyaçları olan okurlara kapı aralar. Bu, adaletin “bilgiye erişim” ayağıdır.
Tercüme Etiği: Kimin Sesi, Kimin Hakkı?
Tercüme, telif ve izin kadar, topluluklarla kurulan güvene dayanır. Yerel anlatıları çevirirken, rızayı ve topluluğun öz-anlatısını gözetmek gerekir. Şerh ise “yorumculuk” gücünü, sözü elinde tutanların değil, sözü daha önce az duyulmuş olanların lehine kullanabilir. Basit bir örnek: Kadınların sesini taşıyan bir metinde, erkek merkezli normları “genel geçer” saymak yerine, şerhle bu normun tarihsel olduğunu belirtmek; okuru yeni bir düşünme alanına davet eder.
Tercüme–Şerh Farkı: İki İşlev, Tek Amaç
Tercüme: Anlamı diller arasında taşır, metnin hedef dile yerleşmesini sağlar.
Şerh: Anlam katmanlarını açar, bağlamı ve politik/etik sonuçları görünür kılar.
Ortak Amaç: Okurla metin arasında adil, anlaşılır ve kapsayıcı bir köprü kurmak.
Uygulamada İyi Örnekler: Dört Pratik Adım
1. Kapsayıcı Dil Kılavuzu Oluşturun: Çeviri ve şerh ekipleri; cinsiyetçi, ırkçı veya ayrımcı kalıpları tespit eden ortak bir sözlük kullansın.
2. Çift Yönlü Okuma Oturumları Yapın: Bir ekip empatik, deneyim-merkezli; diğeri yapısal ve çözüm odaklı geri bildirim versin. Metin, bu iki bakışın senteziyle zenginleşsin.
3. Topluluk Danışması: Metnin ait olduğu topluluklardan duyarlılık kontrolü alın. Şerh, bu sürecin notlarını da okura açsın.
4. Şeffaf Dipnotlar: Zorunlu uyarlamaları ve bilinçli tercihleri açıkça kaydedin: “Bu ifade X nedenle şöyle çevrildi.” Bu, okurun eleştirel katılımını artırır.
SEO Açısından Neyi Bilmeliyiz?
“Tercüme nedir?”, “Şerh nedir?”, “Tercüme ve şerh farkı”, “çeviri etiği”, “kapsayıcı dil”, “toplumsal cinsiyet ve çeviri” gibi anahtar ifadeleri başlıklarda ve akışta doğal biçimde kullanmak hem arama görünürlüğünü artırır hem de aradığı bilgiyi net biçimde sunar. Okurun niyeti soruya hızlı yanıt almaksa, başlık-alt başlık düzeni ve maddeler, deneyimi güçlendirir.
Sonuç: Dil, Adaletin Yolu Olabilir
Tercüme metni taşır; şerh, taşıdığımız yükün tarihini ve yönünü gösterir. Empatiyi ve analizi bir araya getiren ekipler, yalnızca “doğru” değil, aynı zamanda “adil” metinler üretir. Bu denge, toplumsal cinsiyet eşitliğini ve çeşitliliği soyut ilkeler olmaktan çıkarıp, okurun elinde tutabileceği somut bir deneyime dönüştürür.
Toplulukla Sohbet Edelim
“Kapsayıcı dil” adına yaptığınız bir çeviri tercihi, metnin etkisini nasıl değiştirdi?
Şerh yazarken hangi toplulukların sesini özellikle görünür kılmaya çalışıyorsunuz?
Ekiplerinizde empatiyi ve analitiği nasıl dengelediniz? Somut pratiklerinizi paylaşır mısınız?
“Tercüme–şerh farkı”nı okur açısından daha anlaşılır kılan örnekleriniz var mı?
Yorumlarda buluşalım; farklı yaklaşımların birbirini zenginleştirdiği bir ortak sözlük geliştirelim.